در موقعیت‌های شنیداری دشوار یا برای افراد دچار آسیب شنیداری، مکان‌یابی می‌تواند نقش مهمی را در درک مکالمات گروهی ایفا کند. هنگامی که صحبت یک نفر تمام می‌شود و نفر بعدی شروع به صحبت می‌کند، لازم است شنوندگان سریعا” گوینده جدید را مکان‌یابی کنند؛ در غیر اینصورت، آن‌ها قسمت اول هر بخش از مکالمه را از دست خواهند داد و این ممکن است تأثیر جدی بر درک مکالمه داشته باشد. این پدیده در افرادی که کاهش شنوایی قابل ملاحظه دارند و معمولا “زیاد از گفتار خوانی استفاده می‌کنند، بیشتر مشاهده می‌شود.
گفته می‌شود بین توانایی مکان‌یابی اصوات و توانایی شنیدن گفتار در نویز ارتباطی مستقیم وجود دارد. مبنای این استدلال این است که تفاوت فاز بین دو گوش هم در مکان‌یابی و هم در رهایی از مسکینگ نقش دارد؛ با این وجود، تاکنون هیج ارتباط قوی بین این دو توانایی شناسایی نشده است و مطالعات اخیر تنها یک همبستگی ضعیف را بین توانایی مکان‌یابی و توانایی تفکیک گفتار از نویز شناسایی کرده‌اند.
ما چگونه اصوات را مکان‌یابی می کنیم؟!
مکان‌یابی اصوات یک جزء افقی (آزیموت) و یک جزء عمودی (ارتفاع) دارد؛ یعنی برای مکان‌یابی منبع یک صدا، هم باید تشخیص دهیم که صدا از سمت راست می‌آید یا چپ و هم باید بدانیم که صدا از بالا می‌آید یا پایین. این اجزا باید به طور جداگانه در نظر گرفته شوند؛ زیرا ما برای مکان‌یابی افقی و عمودی از سرنخ‌های متفاوتی استفاده می‌کنیم.
مکان‌یابی افقی (راست و چپ) عمدتا” وابسته است به تفاوت اطلاعات دو گوش. در فرکانس‌های کمتر از 1500 هرتز، تفاوت زمانی رسیدن صدا به دو گوش، مهم‌ترین نقش را در مکان‌یابی دارد؛ یعنی زمانی که منبع صوت در سمت راست سر قرار دارد، صدای آن کمی زودتر از گوش چپ به گوش راست می رسد. اما در فرکانس‌های بالاتر از 1500 هرتز، تفاوت شدت صدایی که به دو گوش می‌رسد، به مکان‌یابی کمک می‌کند. در این فرکانس‌ها، سر به عنوان مانعی در برابر عبور صدا عمل می‌کند و سبب می‌شود که شدت صدایی که به گوش دورتر می‌رسد، کمتر از گوش نزدیک‌تر باشد.
مکان‌یابی افقی (جلو و عقب) و همچنین مکان‌یابی عمودی (بالا و پایین) اغلب وابسته به سرنخ‌های طیفی صدا هستند. به عنوان مثال، اگر منبع صوتی در سمت راست و جلوی شنونده قرار داشته باشد، اجزای فرکانس بالای سیگنال که در گوش راست دریافت می‌شوند، شدت نسبتا” بالاتری نسبت به صدایی که در همان فاصله اما از پشت سر شنونده دریافت می‌شود، دارد. بنابراین برای اصواتی که در همان ارتفاع قرار دارند، تغییر آزیموت (زاویه افقی) به دلیل تغییر ویژگی‌های انعکاسی لاله گوش،ُ منجر به تغییر در طیف صدای دریافت شده در گوش نزدیک‌تر می شود. به همین ترتیب علاوه بر اثرات لاله گوش ، به دلیل اثر سایه‌ای سر، در گوش دورتر نیز تغییرات طیفی وابسته به جهت رخ می‌دهد. هنگامی که صدایی به لاله گوش (گوش خارجی) برخورد می‌کند، الگوی پیچیده‌ای از انعکاسات در آن رخ می‌دهد که طیف فرکانس بالای صدا را که در سطح پرده گوش دریافت می‌شود، تغییر می دهد. این انعکاسات لاله و بنابراین طیف صدا در کانال گوش، با ارتفاع منبع صدا تغییر می‌کند. این تغییرات طیفی وابسته به ارتفاع در فرکانس‌های بالاتر از 4000 هرتز رخ می‌دهد.
خوگیری بر توانایی مکان‌یابی اصوات چه تأثیری دارد؟!
اگرچه هیچ مطالعه ای وجود ندارد که مستقیما” خوگیری را در توانایی مکان‌یابی با سمعک بررسی کند، اما شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد در این توانایی نیز خوگیری رخ می‌دهد؛ یعنی افراد با سمعکی که به استفاده از آن عادت کرده‌اند، نسبت به سمعک‌های دیگر، بهتر اصوات را مکان‌یابی می‌کنند. در یک مطالعه، اهمیت خوگیری با سه گروه از افرادی که به صورت دوگوشی از سمعک استفاده می‌کردند، نشان داده شد: گروهی که از سمعک پشت گوشی استفاده می‌کردند، گروهی که از سمعک داخل گوشی استفاده می‌کردند و گروهی که از سمعک داخل مجرا استفاده می‌کردند. در هر فرد توانایی مکان‌یابی با استفاده از سمعک خودش و سمعک دو گروه دیگر، بررسی شد. نتیجه این بود که افرادی که از سمعک پشت گوشی استفاده کرده بودند، بهترین مکان‌یابی را با سمعک پشت گوشی داشتند؛ در حالی که افرادی که از سمعک داخل گوشی استفاده کرده بودند، بهترین مکان‌یابی را با سمعک داخل گوشی داشتند. در مجموع مطالعات نشان می‌دهند که افراد به تنظیمات خاص سمعک خود عادت کرده و با آن بهتر مکان‌یابی می‌کنند. همچنین در مطالعه‌ای دیگر، توانایی مکان‌یابی افقی فردی با شنوایی هنجار بررسی شد که در یکی از گوش‌هایش قالب گذاشته بودند. در ابتدا قدرت مکان‌یابی فرد به شدت مختل شد و فرد می‌گفت که منبع تمام اصوات در سمتی قرار دارد که قالب ندارد؛ اما در پایان سه روز، قدرت مکان‌یابی شنونده تقریبا” به حالت طبیعی بازگشت. علاوه بر این، زمانی که قالب برداشته شد، مکان‌یابی مجددا” مختل شد. در این حالت بیشتر اصوات تمایل داشتند از سمتی درک شوند که قبلا” قالب داشته و مجددا” بعد از مدتی عملکرد فرد هنجار شد.
آسیب شنوایی چه تأثیری بر توانایی مکان‌یابی اصوات دارد؟!
گزارشاتی از شکایت بیماران دچار افت شنوایی از مشکلات مکان‌یابی وجود دارد؛ اما معمولا” این مشکل غالب افراد دچار آسیب شنوایی نیست. علت این موضوع آن است که اغلب اختلال در توانایی مکان‌یابی، با مشکل در درک گفتار در محیط‌های شلوغ همراه است؛ اما اکثر بیماران شکایت می‌کنند که در درک گفتار در جمع مشکل دارند؛ اما دقیق توضیح نمی‌دهند که “چون در جمع تلاش می‌کنم تا منبع صدا را مکان‌یابی کنم در درک گفتار مشکل دارم”. بنابراین اختلال در توانایی مکان‌یابی معمولا” زمانی آشکار می‌شود که به طور خاص از فرد در مورد آن‌ها سوال کنیم.
مطالعات نشان می‌دهند که افراد دچار آسیب شنیداری، مشکلاتی را در مکان‌یابی منابع صوتی تجربه می‌کنند و با افزایش میزان کاهش شنوایی، این مشکل نیز بیشتر می‌شود. همچنین هرقدر میزان اختلال در مکان‌یابی بیشتر باشد، احتمال معلولیت و انزوای اجتماعی فرد نیز بیشتر خواهد بود. تأثیر آسیب شنوایی بر توانایی مکان‌یابی افقی و عمودی متفاوت بوده و به میزان کم‌شنوایی، ناحیه فرکانسی آسیب‌دیده و نوع کم‌شنوایی بستگی دارد. با افت شنوایی در فرکانس‌های پایین (کمتر از 1500 هرتز)، عمدتا” مکان‌یابی افقی تحت تأثیر قرار می‌گیرد. در کم‌شنوایی حسی-عصبی خفیف، توانایی مکان‌یابی بسیار کم آسیب می‌بیند؛ اما با افزایش میزان کم‌شنوایی، این آسیب نیز گسترده‌تر می‌شود.
افراد مبتلا به کم‌شنوایی انتقالی یا مختلط، نسبت به افرادی که به همان میزان کم‌شنوایی حسی-عصبی دارند، اختلال بیشتری را در مکان‌یابی افقی تجربه می‌کنند. علت این پدیده آن است که در افراد دچار کم‌شنوایی انتقالی یا مختلط صدا عمدتا” از طریق انتقال استخوانی مستقیما” به حلزون می‌رسد و چون صرف نظر از مکان منبع صوت، هر دو حلزون به یک میزان مرتعش می‌شوند، سرنخ‌های تفاوت زمانی و شدتی که در مکان‌یابی افقی نقش دارند، به میزان قابل ملاحظه‌ای کاهش می‌یابند. هرقدر میزان کاهش شنوایی در فرکانس‌های بالا (6000 تا 8000 هرتز) بیشتر باشد، اختلال بیشتری در توانایی مکان‌یابی عمودی ایجاد می‌شود.
سمعک چگونه بر توانایی مکان‌یابی اصوات اثر می‌گذارد؟!
بخشی از تأثیر سمعک بر مکان‌یابی اصوات، به خاطر تقویتی است که توسط آن فراهم می‌شود. سایر اثرات سمعک ناشی از فاکتورهایی مانند حذف اثرات طبیعی لاله گوش به دلیل قرار گرفتن قالب سمعک در مجرای گوش است. در افرادی که بخش حسی-عصبی کم‌شنواییشان غالب است، به دلیل مسدود شدن مجرای گوش با قالب سمعک، توانایی مکان‌یابی افقی و عمودی با سمعک، ضعیف‌تر از زمانی است که از سمعک استفاده نمی‌کنند؛ زیرا قالب سمعک اثرات انعکاس طبیعی لاله گوش را که عمدتا” در مکان‌یابی عمودی نقش دارند، کاهش می‌دهد. بنابراین، اصوات فرکانس بالا کمتر شنیده خواهند شد. در افراد مبتلا به کم‌شنوایی انتقالی یا آمیخته، سمعک سبب بهبود در مهارت مکان‌یابی افقی می‌شود. استفاده از سمعک، سبب می‌شود که انتقال صدا از طریق مسیر هوایی نسبت به استخوانی افزایش یابد و بنابراین تفاوت‌های شدتی بین دو گوش مجددا” فراهم می‌شود.
تجویز یک‌گوشی و دوگوشی سمعک چه تأثیری بر مکان‌یابی اصوات دارد؟!
برای بهبود مهارت مکان‌یابی صوت، لازم است سمعک به صورت دوگوشی تجویز شود. البته این بدین معنا نیست که همواره دو سمعک نسبت به یک سمعک، بهبود بیشتری در مکان‌یابی ایجاد می‌کند. به عبارت دیگر، گاهی تجویز یک‌گوشی سمعک نیز بهبود خوبی را در این توانایی ایجاد می‌کند. توجه داشته باشید که همواره تجویز یک سمعک، شنوایی یک گوشی و تجویز دو سمعک، شنوایی دوگوشی را فراهم نمی‌کند؛ به عنوان مثال زمانی که تنها یک گوش دچار افت شنوایی باشد، با تجویز یک سمعک شنوایی دوگوشی فراهم می شود و اگر یک گوش ناشنوا و غیر قابل تقویت باشد، با دو سمعک هم شنوایی دوگوشی فراهم نمی‌شود. به طور کلی هدف ما در تجویز سمعک این است که شنوایی دوگوشی را فراهم کنیم که این گاهی با تجویز یک سمعک و گاهی با تجویز دو سمعک محقق می‌شود. با فراهم شدن شنوایی دوگوشی، فرد می‌تواند از هر دو سمت اصوات را دریافت کند و بدین ترتیب قدرت مکان‌یابی اصوات نیز بهبود می‌یابد.
کدام نوع سمعک، بیشترین بهبودی را در توانایی مکان‌یابی اصوات فراهم می‌کند؟!
مطالعات مختلفی بررسی کرده‌اند که آیا انواع مختلف سمعک (پشت گوشی/ داخل گوشی/ داخل مجرا و…) تفاوتی در تقویت مهارت مکان‌یابی دارند یا نه.
در مورد سمعک‌های جیبی، به دلیل محل قرارگیری‌شان (اثر سایه‌ای سر و اثرات لاله گوش حذف می‌شود)، نمی‌توان گفت که قطعا” با تجویز دوگوشی، مکان‌یابی بهتر می‌شود. اما مطالعات نشان می‌دهند در افراد مبتلا به کم‌شنوایی متوسط تا شدید با تجویز دوگوشی، مکان‌یابی بهبود می‌یابد؛ البته به شرط این که دو سمعک حداقل7-6 اینچ باهم فاصله داشته باشند. در اینصورت میزان بهبودی به اندازه‌ی سمعک پشت گوشی خواهد بود. اگر دو سمعک خیلی به یکدیگر نزدیک باشند، تمام اصوات در جلو شنیده می‌شوند و اگر دو سمعک خیلی از یکدیگر دور باشند، اکثر اصوات در سمت راست یا چپ شنیده می‌شوند.
از بین سمعک‌های پشت گوشی و داخل گوشی نیز، سمعک‌های داخل گوشی بهتر هستند. عملکرد بهتر سمعک‌های داخل گوشی به دلیل این است که سمعک درون مجرای گوش قرار می‌گیرد و بنابراین اثرات انعکاسی لاله گوش و اثر سایه‌ای سر حفظ می‌شود.به طور کلی می توان گفت هرچه میکروفون سمعک به پرده گوش نزدیک تر باشد، صدا به طور طبیعی‌تری دریافت می‌شود. یکی از دلایل این که قیمت سمعک‌های کوچک داخل گوشی بیشتر از سمعک‌های پشت گوشی و جیبی است نیز همین مزیت می‌باشد. البته لازم به ذکر است که صرفا به دلیل چند برتری نمی‌توان برای تمام افراد دچار کاهش شنوایی، سمعک داخل گوشی تجویز کرد و می بایست با توجه به سن، مشخصات ادیوگرام و وضعیت شنیداری، مهارت های حرکتی و … سمعکی تجویز شود که بتواند بیشترین میزان سودمندی را برای فرد داشته باشد.
